lý thái tổ dời đô năm nào

By Admin 05/10/2023 0
Lý Thái Tổ
李太祖
Hoàng đế nước Việt Nam

Tượng Lý Thái Tổ bên trên Hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội

Hoàng đế Đại Cồ Việt
Trị vì21 mon 11 năm 1009 –
31 mon 3 năm 1028
(18 năm, 131 ngày)
Tiền nhiệmSáng lập triều đại
Lê Long Đĩnh (Nhà Tiền Lê)
Kế nhiệmLý Thái Tông
Thông tin cậy chung
Sinh8 mon 3, 974
Từ Sơn, Tỉnh Bắc Ninh
Mất31 mon 3, 1028 (54 tuổi)
Điện Long An, Thăng Long
An tángThọ Lăng
Tên thật
Lý Công Uẩn (李公蘊)
Niên hiệu
Thuận Thiên (順天)
Tôn hiệu
Phụng Thiên Chí Lý Ứng Vận Tự Tại Thánh Minh Long Hiện Duệ Văn Anh Vũ Sùng Nhân Quảng Hiếu Thiên Hạ Tỉnh Thái Bình Khâm Minh Quảng Trạch Chương Chiêu Vạn Bang Hiển Ứng Phù Cảm Uy Chấn Phiên Man Duệ Mưu Thần Trợ Thánh Trị Tắc Thiên Đạo Chính vua (奉天至理應運自在聖明龍見睿文英武崇仁廣孝天下太平欽明光宅章昭萬邦顯應符感威震藩蠻睿謀神功聖治則天道政皇帝)
Thụy hiệu
Thần Vũ vua (神武皇帝)
Miếu hiệu
Thái Tổ (太祖)
Triều đạiNhà Lý
Thân phụHiển Khánh vương
Thân mẫuPhạm Thị Ngà
Tôn giáoPhật giáo

Lý Thái Tổ (chữ Hán: 李太祖, 8 mon 3 năm 974 - 31 mon 3 năm 1028) là nhà vua gây dựng đi ra ngôi nhà Lý (hay hay còn gọi là Hậu Lý nhằm phân biệt với ngôi nhà Tiền Lý bởi Lý Nam Đế sáng sủa lập) vô lịch sử hào hùng nước Việt Nam, trị vì như thế từ thời điểm năm 1009 cho tới Lúc tạ thế vô năm 1028

Thời gian giảo trị vì như thế của ông đa số nhằm đàn áp những cuộc nổi dậy, vì như thế lòng dân ko phục được ngôi nhà Lý. Khi lòng dân đang được yên ổn, triều đình TW được gia tăng, ông dời đô kể từ Hoa Lư về Đại La vô năm 1010, thay tên trở thành Thăng Long, khai mạc cho việc trở nên tân tiến lâu lâu năm ở trong phòng Lý tồn bên trên 216 năm. Đến thời điểm cuối năm 1225, đầu xuân năm mới 1226, Lý Chiêu Hoàng buộc nhường nhịn ngôi mang đến ông xã Trần Cảnh (1218-1277). Nhà Lý sụp sập...

Thân thế[sửa | sửa mã nguồn]

Lý Thái Tổ thương hiệu thiệt là Lý Công Uẩn, sinh vào năm Giáp Tuất (974), người châu Cổ Pháp (thuộc Từ Sơn, Bắc Ninh), u là Phạm Thị Ngà, tuy nhiên ko rõ ràng tính danh của phụ vương, chỉ biết ông được truy tôn tước đoạt Hiển Khánh vương vãi sau khoản thời gian Lý Công Uẩn đăng quang. Đại Việt sử lược chép ông mang trong mình một anh trai (sau phong Vũ Uy vương) và một em trai (sau phong Dực Thánh vương). Đại Việt sử ký toàn thư chép ông còn tồn tại một người chú được phong Vũ Đạo vương vãi.[1]

Lên 3 tuổi tác, Công Uẩn được Lý Khánh Văn ở miếu Cổ Pháp (Ứng Tâm tự động, miếu Dặn) nhận nuôi, kể từ nhỏ đang được lanh lợi, tuấn tú không giống thông thường. Năm 6, 7 tuổi tác, Công Uẩn được gửi quý phái ngôi nhà sư ở miếu Lục Tổ là Vạn Hạnh, thấy Công Uẩn, sư Lý Vạn Hạnh ngay tắp lự khen: Đứa bé bỏng này sẽ không cần người thông thường, vững mạnh ắt hoàn toàn có thể giải nguy khốn tháo gỡ, thực hiện bậc minh ngôi nhà vô thiên hạ.[2]

Tướng ngôi nhà Tiền Lê[sửa | sửa mã nguồn]

Lớn lên, Lý Công Uẩn tham gia quân team. Năm 1005, Lê Đại Hành chầu ông vải, những hoàng tử giành giật đoạt ngôi vị. Năm 1006, Lê Long Việt giành được ngôi vua, tức Lê Trung Tông, tuy nhiên chỉ 3 ngày thì bị Lê Long Đĩnh giết thịt nhằm giành ngôi. Các quan liêu sợ hãi hãi quăng quật chạy, chỉ mất Công Uẩn ôm xác vua nhưng mà khóc. Lê Long Đĩnh ko trị tội mà còn phải tán tụng ông là kẻ trung nghĩa, kế tiếp trọng dụng, mang đến thực hiện Tứ sương quân Phó Chỉ huy sứ, rồi sau thăng cho tới chức Tả đằm thắm vệ Điện chi phí Chỉ huy sứ.

Theo Ngọc phả những vua triều Lê ở Hà Nam và tư liệu bên trên những di tích lịch sử ở Cố đô Hoa Lư, Công Uẩn thường niên theo đòi Thiền sư Vạn Hạnh vô hầu Lê Đại Hành ở trở thành Hoa Lư. Công Uẩn được vua mang đến ở lại kinh tiếp thu kiến thức quân sự chiến lược, lại gả đàn bà rộng lớn là công chúa Lê Thị Phất Ngân và quánh phong Công Uẩn thực hiện Điện chi phí người bạn đường ở trở thành Hoa Lư, rồi dần dần thăng thăng tiến Điện chi phí Chỉ huy sứ.[3]

Lên ngôi hoàng đế[sửa | sửa mã nguồn]

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Lúc Lê Long Đĩnh còn bên trên vị, ở mùi hương Diên Uẩn (châu Cổ Pháp) đem cây gạo bị sét tấn công, đem chữ bên trên ấy. Sư Vạn Hạnh mới nhất bảo Lý Công Uẩn rằng: Mới rồi tôi thấy chữ bùa sấm kỳ kỳ lạ, biết chúng ta Lý thịnh, vớ nổi lên cơ nghiệp. Nay coi vô thiên hạ người chúng ta Lý thật nhiều, tuy nhiên không một ai bởi Thân vệ là kẻ nhân kể từ lấy được lòng dân, lại bắt binh quyền vô tay, hàng đầu muôn dân chẳng cần Thân vệ thì còn ai đương nổi nữa. Tôi đang được rộng lớn 70 tuổi tác, hy vọng được thư thả hãy bị tiêu diệt, nhằm coi đức hóa của ông ra sao, thực là loại may ngàn năm đem một. Công Uẩn sợ hãi lời nói ấy bị lộ, bảo người anh rước Vạn Hạnh cất giấu ở Tiêu Sơn.[4]

Cũng theo đòi Toàn thư, đem thứ tự Lê Long Đĩnh ăn trái khoáy lê lại thấy hột lý, mới nhất tin cậy câu nói. sấm ngữ, ngầm truy sát người chúng ta Lý, tuy nhiên Công Uẩn vẫn không biến thành sợ hãi. Theo An Nam chí lược, năm 1009, Lê Long Đĩnh thất lạc, Thái tử còn bé bỏng, nhị người em là Lê Minh Đề và Lê Minh Xưởng giành giật cướp ngôi vua, bị Công Uẩn giết thịt bị tiêu diệt.[5]Chi hậu Đào Cam Mộc tìm hiểu biết Công Uẩn ham muốn nhận ngôi, mới nhất nhân khi vắng vẻ trình bày khích Công Uẩn về sự việc tiếm ngôi. tuy nhiên bị mắng. Cam Mộc thư thả bảo Công Uẩn rằng: Tôi thấy thiên thời nhân sự như vậy mới nhất dám trị ngôn. Nay ông lại ham muốn tố cáo tôi thì tôi ko cần là kẻ sợ hãi chết. Công Uẩn nói: Tôi đâu nỡ tố cáo ông, chỉ sợ hãi câu nói. trình bày bật mí thì bị tiêu diệt ráo, nên răn ông cơ thôi. Hôm sau Đào Cam Mộc lại thuyết phục Công Uẩn tiếm ngôi, lại bàn với Thái hậu lập Công Uẩn lên thực hiện vua[6].

Tượng đài Lý Thái Tổ bên trên trung tâm thành phố Hồ Chí Minh Tỉnh Bắc Ninh.

Trong Đại Việt sử ký chi phí biên, sử gia Ngô Thì Sĩ đem nêu đi ra việc dân gian giảo trạm gác đoán rằng Lý Công Uẩn giết thịt Lê Long Đĩnh nhằm đoạt ngôi:[7]

“

Có người căn vặn Khai Minh vương vãi hung hãn bạo ngược, Lý Thái Tổ vị thế danh vọng ngày 1 cao, vô ngoài đều là tâm phúc, Lý Thái Tổ đặc biệt phẫn nộ trước tội ác giết thịt anh cướp ngôi của Khai Minh vương vãi, nhân khi Khai Minh vương vãi mắc bệnh, sai người vô đầu độc giết thịt cút rồi cất giấu kín việc cơ, nên sử ko được chép. Nếu trái khoáy vì vậy, cũng chính là đạo trời hoặc báo, vì vậy chép phụ vô trên đây nhằm thực hiện răn.

”
— Đại Việt sử ký chi phí biên - Ngô Thì Sĩ

Lý Công Uẩn đăng quang nhà vua ngày 21/11/1009, đặt điều niên hiệu Thuận Thiên, tức thị "theo ý trời". Ông truy phong phụ vương là Hiển Khánh vương vãi, u là Minh Đức Thái hậu, chú là Vũ Đạo vương vãi, anh ruột là Vũ Uy vương vãi, em ruột là Dực Thánh vương vãi. Ông lập 9 vợ vua, con cái trưởng Lý Phật Mã được lập thực hiện Thái tử. Các đàn ông không giống cũng rất được phong vương vãi. Đào Cam Mộc được phong Nghĩa Tín hầu và cưới công chúa Lý Thiềm Hoa, còn những người dân không giống vẫn lưu giữ chức cũ. Một người đàn bà không giống là Lý Báo Hòa được gả mang đến động ngôi nhà Giáp Thừa Quý.

Trị vị[sửa | sửa mã nguồn]

Quần thể di tích lịch sử Cố đô Hoa Lư

Hoa Lư vốn liếng là kinh thành của 2 triều đại Đinh và Tiền Lê, là 1 trong những địa điểm cố thủ ngẫu nhiên Một trong những những mỏm núi đá nằm sát rìa phía Đông Nam đồng bởi sông Hồng, trấn áp tuyến phố khu đất kể từ đồng bởi sông Hồng cho tới những tỉnh phía Nam, cũng chính là chi phí trạm gác của những tỉnh phía Nam nhìn đi ra đồng bởi sông Hồng.[8]. Lúc đăng quang, Lý Thái Tổ nhận định rằng "Hoa Lư trở thành hẹp, khu đất thấp", ham muốn dời đô về Đại La (nay là Hà Nội)[9]. Nhà vua đi ra chiếu rằng:

“

Xưa cơ ngôi nhà Thương cho tới vua Bàn thờ Canh năm thứ tự thiên đô, ngôi nhà Chu cho tới đời Thành Vương tía thứ tự thiên đô, ko cần là theo đòi ý riêng rẽ, nhưng mà là nghĩ về cho tới muôn thuở sau. Nhà Đinh và Lê không tuân theo lối cũ của Thương, Chu, cứ nhằm kinh thành ở mãi điểm này, trẫm đặc biệt nhức lòng. Duy đem trở thành Đại La ở đằm thắm chống trời khu đất, đem thế long, hổ vững chắc, vị trí rộng lớn và bằng vận, khu đất cao nhưng mà tươi sáng, rõ ràng là điểm phồn thịnh. Đã xét từng khu đất Việt, chỉ mất điểm ấy là thắng địa, là kinh thành của muôn thuở sau.

”
— Chiếu dời đô

Sử chép rằng những quan liêu đều tán đồng với ngôi nhà vua: "Bệ hạ vì như thế thiên hạ lập nối tiếp lâu dài, bên trên mang đến nghiệp đế được phát đạt rộng lớn lao, bên dưới mang đến dân bọn chúng được nhộn nhịp giàu sang, điều lợi như vậy, ai dám ko theo".

Tháng 7 năm Canh Tuất (1010) thì cử sự dời đô. Khi thuyền mới nhất cho tới đậu ở bên dưới trở thành, thấy đem con cái dragon vàng sinh ra, nhân thế mệnh danh là Thăng Long, ngay tắp lự lập nhiều hoàng cung, nằm trong 13 sở, xây trở thành lũy, sửa quý phái phủ khố; thăng châu Cổ Pháp, Tỉnh Bắc Ninh thực hiện phủ Thiên Đức. Thành Hoa Lư gọi là phủ Tràng An, vô phủ Thiên Đức lập 8 ngôi miếu, đều phải sở hữu lập bia biên chép công đức.

Chính trị[sửa | sửa mã nguồn]

Đồng xu bởi Lý Thái Tổ sản xuất (trên nằm trong, mặt mũi phải)
Bản vật Đại Việt thời ngôi nhà Lý. Đường chấm lờ mờ là biên cương nước nước Việt Nam ngày nay

Thời Lý Thái Tổ, Đại Tống và Đại Cồ Việt lưu giữ mối quan hệ độc lập. Thái Tổ Lúc đăng quang sai Lương Nhậm Văn và Lê Tái Nghiêm quý phái nước Tống nhằm kết hảo. Năm 1010, Tống Chân Tông phong Thái Tổ chức Giao Chỉ quận vương kiêm Tĩnh Hải quân Tiết phỏng sứ, sau lại phong thực hiện Nam Bình vương vô năm 1017. Các nước láng giềng như Chiêm Thành và Chân Lạp cũng thông thường quý phái triều cống, việc bang kí thác thời bấy giờ khá yên ổn trị. Tuy nhiên, năm 1020, Thái Tổ cần sai Lý Phật Mã tấn công Chiêm Thành. Đại Việt Sử ký Toàn thư và Đại Việt sử lược chép là quân Việt thắng; tuy nhiên từ thời điểm năm này cho tới Lúc Lý Thái Tông chinh trị Chiêm Thành thứ tự 2 năm 1044, sử sách ko ghi lại ngẫu nhiên một thứ tự nào là sứ Chiêm quý phái cống. Năm 1044, Lý Thái Tông đem trình bày với triều thần: "Tiên đế thất lạc cho tới hiện nay đã 16 năm rồi, nhưng mà Chiêm Thành trước đó chưa từng sai một sứ fake nào là quý phái cống".[10]

Lý Thái Tổ phân tách quốc gia thực hiện 24 lộ và 2 phần kinh và trại, Hoan Châu và Ái Châu là trại, kể từ Thanh Hóa trở đi ra là kinh. Cương mục và Toàn thư chỉ ghi thương hiệu 12 lộ: Thiên Trường, Quốc Oai, Hải Đông, Kiến Xương, Hoàng Giang, Long Hưng, Bắc Giang, Trường Yên, Thanh Hóa, Diễn Châu, Khoái, Hồng. Theo Lãnh Nam nước ngoài đáp, Đại Việt thời Lý chia thành 4 phủ Đô Hộ, Đại Thông, Thanh Hóa, Phú Lương; 13 châu Vĩnh An, Vĩnh Thái, Vạn Xuân, Phong Đạo, Tỉnh Thái Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Già Phong, Trà Lô, Yên Phong, Tô, Mậu, Lạng; 3 trại là Hòa Ninh, Đại Bàn thờ, Tân Yên[11].

Quan chế ngôi nhà Lý thừa kế ngôi nhà Tiền Lê, ban văn - võ đem 9 phẩm, 3 chức thái sư, thái phó, thái bảo; 3 chức thiếu thốn sư, thiếu thốn phó, thiểu bảo; nằm trong thái úy, thiếu thốn úy và nội nước ngoài hành năng lượng điện đô tri sự, kiểm hiệu bình chương sự.[12] Ngoài quan liêu ngoài triều đình đem những tri phủ và phán phủ thống trị một phủ và tri châu thống trị một châu. Trong khi đem những châu bậc bên dưới nhưng mà người hàng đầu là thủ lĩnh.[13]

Năm 1013, triều đình toan đi ra 6 hạng thuế là: thuế ruộng, váy đầm, ao; thuế khu đất trồng dâu và kho bãi phù sa; thuế sản vật ở núi; thuế mắm muối bột cút Ải quan; thuế sừng bại liệt, ngà voi quý hiếm và mùi hương bên trên mạn núi xuống; thuế tre mộc trái cây.[14] Lúc mới nhất đăng quang, ngôi nhà vua miễn thuế mang đến dân vô 3 năm. Theo Ngô Thì Sĩ, ngôi nhà Lý cốt siêng nghề nghiệp nông cùng nước nhiều, vô 6 loại thuế chỉ thu 4, 2 hạng khoan thu.[15]

Quân sự[sửa | sửa mã nguồn]

Tháng hai năm Tân Hợi (1011), Lý Thái Tổ đem quân cút trị quân Cử Long ở Ái Châu, bắt người đứng đầu giải về. Tháng 10/1013, ông thân hành tấn công quân Man ở châu Vị Long, lại thắng trận.

Năm 1012, Lý Thái Tổ bình toan Diễn Châu, vốn liếng vẫn còn đó trực thuộc tay Lê Long Tung ngôi nhà Tiền Lê. Khi cho tới Vũng Biện thì trời tối đen sạm, dông tố sấm rất rộng lớn. Thấy vậy, ông nhen nhóm mùi hương và khấn trời: "Tôi là kẻ không nhiều đức, lân phía trên dân, ngơm ngớp lo ngại sợ hãi như chuẩn bị rơi xuống vực sâu sắc, không đủ can đảm cậy binh uy nhưng mà cút tấn công dẹp càn bậy. Chỉ vì như thế người Diễn Châu không tuân theo giáo hóa, ngu bạo thực hiện càn, tàn ngược bọn chúng dân, tội ác ông xã hóa học, ko thể dung thứ. Còn trong lúc tấn công nhau, hoặc giết thịt oan kẻ trung hiếu, hoặc sợ hãi lầm kẻ hiền hậu lộc, cho tới nỗi hoàng thiên nổi xung cần tỏ cho thấy thêm tội tình, dẫu gặp gỡ tổn sợ hãi cũng không đủ can đảm oán thù trách cứ. Đến như sáu quân thì tội lỗi hoàn toàn có thể dung loại, nài lòng trời soi xét". Sau Lúc khấn, trời khu đất quang quẻ quay về.[16]

Năm ấy, người Đại Lý (đời vua Đoàn Tố Liêm) lấn quý phái quá biên cương Đại Cồ Việt, cho tới bến Kim Hoa và châu Vị Long nhằm kinh doanh. Thái Tổ sai quân bắt được người Đại Lý và rộng lớn 1 vạn con cái ngựa.[17]

Mùa tấp nập, mon 10, năm 1013 châu Vị Long phản lại nước Đại Cồ Việt, hùa theo đòi người Đại Lý (đời vua Đoàn Tố Liêm). Vua Lý Thái Tổ đem quân tấn công, thủ lĩnh là Hà Án Tuấn sợ hãi, rước vật đảng trốn vô rừng núi.[17]

Năm Giáp Dần (1014), vua Đại Lý là Đoàn Tố Liêm sai nhị tướng mạo Dương Trường Huệ, Đoàn Kính Chí rước trăng tròn vạn quân tấn công nước Đại Cồ Việt. Quân Đại Lý tiến bộ lên đóng góp ở bến Kim Hoa, dũng trại Ngũ Hoa. Sau Lúc châu mục châu Bình Lâm là Hoàng Ân Vinh thông tin, Lý Thái Tổ sai Dực Thánh vương vãi tấn công bến Kim Hoa. Quân Đại Cồ Việt làm tan quân Đại Lý, "chém vạn đầu giặc, bắt được quân sĩ và ngựa nhiều vô số" (nguyên văn vô Đại Việt sử lược). Sau thành công, Lý Thái Tổ hạ mệnh lệnh mang đến viên nước ngoài y sĩ Phùng Chân, Lý Hạc đem 100 ngựa chiến của Đại Lý biếu tặng vua Tống Chân Tông. Triều đình Tống đối đãi những sứ thần Đại Cồ Việt đặc biệt hậu. Cùng năm cơ, Thái Tổ thay đổi phủ Ứng Thiên thực hiện Nam Kinh.[18]

Tháng 12 năm Canh Thân (1020), Lý Thái Tổ sai Khai Thiên vương vãi Lý Phật Mã và Đào Thạc Phụ rước quân cút tấn công Chiêm Thành ở trại Thầy Chính, trực tiếp cho tới núi Long Tỵ (nay nằm trong thị xã Quảng Trạch, tỉnh Quảng Bình), chém được tướng mạo Chiêm là Thầy Linh bên trên trận, người Chiêm bị tiêu diệt cho tới quá nửa.[17]

Tháng 12 năm Tân Dậu (1021), thổ dân Đại Nguyên Lịch - một sắc dân Mán trú ngụ đằm thắm trại Như Hồng và trấn Triều Dương (Đại Tống) - quý phái tấn công huỷ biên ải Đại Cồ Việt-Đại Tống.[19] Lý Thái Tổ đi ra mệnh lệnh mang đến Dực Thánh vương vãi tấn công dẹp Đại Nguyên Lịch, quân tấn công cho tới châu Như Hồng vô khu đất Tống (đời vua Tống Chân Tông), nhen nhóm kho báu, bắt nhiều dân và gia súc rồi kéo về. Sử gia Trung Quốc gốc Việt Lê Tắc đang được thuật lại vấn đề này vô sách An Nam chí lược rằng:[17]

"Tháng 12, Chuyển vận sứ Quảng Tây Cao Huệ Liên dưng thơ trình bày Giao Châu vô cướp trại Như Hồng nằm trong châu Khâm, bắt người và thú vật thật nhiều. Vua Tống Chân Tông xuống chiếu khiến cho Cao Huệ Liên tư điệp văn mang đến Giao Châu và sai sứ theo đòi đề nghị lại. Nguyên trước đó đem dân Mường là Trương Phố, lánh tội chạy cho tới đầu ngụ, quan liêu thống trị Khâm Châu là Mục Trọng vời vô, tiếp cận nửa lối lại ngăn ko mang đến vô. Đô Tuần Kiểm Tàng Tự bèn khiến cho trại Như Hồng khao đãi trâu rượu. Giao Châu tìm hiểu hiểu rằng việc ấy, bèn nhân xua bắt dân Mường, tấn công cướp luôn luôn trại Như Hồng. Vua Tống Chân Tông xuống chiếu thư bảo những châu kể từ ni ko được dụ vời quân man rợ và khao đãi yến tiệc, cho tới đỗi sinh sự."

Năm 1024, Lý Thái Tổ sai Thái tử Lý Phật Mã rước quân tấn công châu Phong Luân, còn Khai Quốc vương vãi thì tấn công châu Đô Kim. Cùng năm cơ, ngôi nhà vua tu sửa trở thành Thăng Long.[17][20]

Năm 1028, Thái tử lại được mệnh lệnh tấn công châu Thất Nguyên, Đông Chinh vương vãi cũng cút tấn công châu Văn.[21]

Xem thêm: chiến thần vĩ đại nhất tần trạm

Tôn giáo[sửa | sửa mã nguồn]

Tượng thờ vua Lý Thái Tổ ở miếu Kiến Sơ, Gia Lâm, thủ đô hà nội.

Lý Thái Tổ xuất đằm thắm kể từ miếu chiền, sau khoản thời gian đăng quang đặc biệt khoản đãi giới tăng lữ. Vào năm 1010, sau khoản thời gian đang được dời đô kể từ Hoa Lư về Thăng Long, việc trước tiên ông thực hiện là ngay tắp lự xuất đi ra 2 vạn quan liêu nhằm thực hiện miếu ở phủ Thiên Đức (tức Cổ Pháp).[22]

Tháng 12 năm Canh Tuất (năm 1010 dương lịch), Lý Thái Tổ sai sứ quý phái nước Tống nhằm thỉnh tầm cỡ Phật giáo. Tống Chân Tông đồng ý chấp thuận, trao mang đến vua Lý kinh Địa Tạng cùng theo với chữ ngự cây bút bởi chủ yếu tay vua Tống viết lách.[23]

Cùng năm, sau khoản thời gian và được xây cất Hoàng trở thành, ông lại miếu ngự Hưng Thiên và tinh anh lâu Ngũ Phượng. Ngoài trở thành về phía phái mạnh dựng miếu Thắng Nghiêm.

Tháng 6 năm Mậu Ngọ (1018), Lý Thái Tổ lại sai viên nước ngoài y sĩ Nguyễn Đạo Thanh và Phạm Hạc quý phái nước Đại Tống thỉnh Tam tạng kinh đưa về nhằm vô kho Đại Hưng.[24][25]

Tháng 9 năm Giáp Tý (1024), Thái Tổ sai dựng miếu Chân Giáo vô nội đô Thăng Long, nhằm nhà vua tiến thoái nghe kinh pháp.[26]

Về việc này, Lê Văn Hưu nhận xét: ...Lý Thái Tổ đăng quang vừa được hai năm, tông miếu ko dựng, đàn xã tắc ko lập nhưng mà trước đang được dựng tám miếu ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu miếu quán ở những lộ và phỏng mang đến thực hiện tăng rộng lớn ngàn đứa ở Kinh sư, thế thì chi phí phí của nả mức độ lực vô việc thổ mộc ko biết chừng nào là nhưng mà kể.

Qua đời[sửa | sửa mã nguồn]

Theo Đại Việt sử lược, năm Mậu Thìn 1028 (tức năm Thuận Thiên loại 19), sức mạnh Lý Thái Tổ đang không được chất lượng, thông thường xuyên nhức yếu hèn. Ngày 31 mon 3 năm ấy, Thái Tổ tạ thế ở năng lượng điện Long An, ở ngôi 19 năm, tận hưởng lâu 54 tuổi tác.

Khi Lý Thái Tổ vừa mới qua đời, việc tế táng lại ko kết thúc, thì tía vương vãi gia Vũ Đức vương vãi, Đông Chinh vương vãi và Dực Thánh vương vãi nằm trong quân sĩ bao vây trở thành, nhằm mục đích mục tiêu cướp ngôi Thái tử Lý Phật Mã[25]. Thái tử rước quân vô trở thành, quyết một trận với 3 vương vãi.

Khi quân của Thái tử và quân những vương vãi đối trận, thì Võ vệ tướng mạo quân Lê Phụng Hiểu rút gươm đi ra chỉ vô Vũ Đức vương vãi nhưng mà bảo rằng: "Các người nhòm ngó ngôi cao, Lúc dễ dàng tự động quân, bên trên quên ơn tiên vương, bên dưới trái khoáy nghĩa tôi con cái, vậy Phụng Hiểu nài dưng nhát gươm này!". Nói hoàn thành chạy xông vô chém Vũ Đức vương vãi ở trận chi phí. Quân những vương vãi nhìn thấy sợ hãi nên quăng quật chạy cả. Dực Thánh vương vãi và Đông Chinh vương vãi cũng cần chạy trốn, về sau nài đi ra sản phẩm, được tha bổng cả. Thái tử Lý Phật Mã lên nối ngôi, tức là Lý Thái Tông.

Lý Thái Tông nối tiếp vị, táng Lý Công Uẩn ở Thọ Lăng, phủ Thiên Đức, truy tôn miếu hiệu là Thái Tổ, thụy hiệu là Thần Vũ Hoàng đế.

Gia đình[sửa | sửa mã nguồn]

  • Cha: Hiển Khánh vương.
  • Mẹ: Minh Đức Thái hậu Phạm Thị Ngà.
  • Anh em:
  1. Dực Thánh vương vãi, đem sách ghi là đàn ông.[27]
  • Hậu phi: Thái Tổ lập 9 vợ vua, vô cơ đem một số trong những người được sử ghi danh hiệu:[28]
  1. Lập Giáo hoàng hậu: sử chép là phu nhân cả, theo đòi dã sử thương hiệu húy là Lê Thị Phất Ngân, con cái của Lê Hoàn, là u của Thái tử Lý Phật Mã.[29][cần dẫn nguồn] Sau được Lý Thái Tông phong Linh Hiển Hoàng thái hậu.
  2. Ái Vân phu nhân Chu thị
  3. Tá Quốc Phu nhân
  4. Lập Nguyên Phu nhân

Còn lại đều ko rõ ràng thương hiệu họ.

  • Con cái: Ít nhất 7 hoàng tử, 13 công chúa.
  1. Khai Thiên vương vãi Lý Phật Mã, năm 1009 phong Hoàng hoàng thái tử. Mẹ là Linh Hiển Hoàng thái hậu.
  2. Khai Quốc vương vãi Lý Bồ, phong năm 1013, ở phủ Trường Yên.
  3. Đông Chinh vương vãi Lý Lực, phong năm 1018.
  4. Vũ Đức vương vãi, ko rõ ràng đằm thắm thế, theo đòi ý kiến của Trần Trọng Kim là con cái Lý Thái Tổ.
  5. Uy Minh hầu Lý Nhật Quang, còn mang tên Lý Hoảng. Theo Việt năng lượng điện u linh tập, u là Linh Hiển Hoàng thái hậu.
  6. Công chúa An Quốc, gả mang đến Đào Cam Mộc.
  7. Lĩnh Nam Công chúa (Lý Báo Hòa), gả mang đến Thân Thừa Quý

Nhận định[sửa | sửa mã nguồn]

Tượng Lý Thái Tổ và Lý Thái Tông ở thông thường Lý Bát Đế.

Sử gia Lê Văn Hưu bình vô Đại Việt sử ký:

“

Lý Thái Tổ đăng quang vừa được hai năm, tông miếu ko dựng, đàn xã tắc ko lập nhưng mà trước đang được dựng tám miếu ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu miếu quán ở những lộ và phỏng mang đến thực hiện tăng rộng lớn ngàn đứa ở kinh sư, thế thì chi phí phí của nả mức độ lực vô việc thổ mộc ko biết chừng nào là nhưng mà kể. Của ko cần là trời mưa xuống, mức độ ko cần là thần thực hiện thay cho, há chẳng cần là vét huyết mỡ của dân ư? Vét huyết mỡ của dân hoàn toàn có thể gọi là thao tác làm việc phúc chăng? Bậc vua sáng sủa nghiệp, tự động bản thân cần thiết kiệm, còn lo ngại mang đến con cái con cháu xa xôi xỉ lơ là biếng, thế nhưng mà Thái Tổ nhằm luật lệ lại như vậy, chả trách cứ đời sau xây tháp cao ngất trời, dựng cột miếu đá, năng lượng điện thờ Phật, lung linh rộng lớn cung vua. Rồi người bên dưới làm theo, đem kẻ diệt đằm thắm thể, thay đổi lối đem, quăng quật sản nghiệp, trốn đằm thắm quí, dân bọn chúng quá nửa thực hiện sư sãi, nội địa ở đâu cũng miếu chiền, xuất xứ há chẳng cần kể từ đấy?

”
— Sách này không hề, dẫn lại theo đòi Đại Việt sử ký toàn thư
“

Có người hỏi: Lê Đại Hành với Lý Thái Tổ ai hơn? Thưa rằng: Kể về mặt mũi trừ dẹp gian giảo vô, làm tan giặc ngoài, thực hiện mạnh nước Việt tớ, đi ra oai nghiêm với những người Tống thì Lý Thái Tổ ko bởi Lê Đại Hành đem công tích gian nan rộng lớn. Nhưng về mặt mũi tỏ rõ ràng ân uy, lòng người tôn vinh, tận hưởng nước lâu lâu năm, nhằm phúc mang đến con cái con cháu thì Lê Đại Hành ko bởi Lý Thái Tổ lo ngại tính lâu dài ra hơn. Thế thì Lý Thái Tổ rộng lớn ư? Đáp: Hơn thì ko biết, chỉ thấy đức của mình Lý dày rộng lớn chúng ta Lê, vì như thế thế cho nên trình bày theo đòi chúng ta Lý.

”
— Sách này không hề, dẫn lại theo đòi Đại Việt sử ký toàn thư[30]

Sử thần Ngô Sĩ Liên biên soạn cỗ Đại Việt sử ký toàn thư bình rằng:

“

Lý Thái Tổ nổi lên, trời banh điềm tốt sinh ra ở vết cây sét tấn công. Có đức vớ đem ngôi, bởi lòng người theo đòi về, lại một vừa hai phải sau thời điểm Ngọa Triều phí phạm dâm bạo ngược nhưng mà vua thì vốn liếng phổ biến khoan nhân, trời thông thường mò mẫm ngôi nhà mang đến dân, dân theo đòi về người dân có đức, nếu như quăng quật vua thì còn biết theo đòi ai! Xem việc vua nhận mệnh thâm thúy lặng lẽ, dời đô yên ổn nước, lòng nhân thương dân, lòng trở thành cảm trời, nằm trong là tấn công dẹp phản loàn, Nam Bắc thông hiếu, thiên hạ bình yên ổn, truyền ngôi lâu lăm, hoàn toàn có thể thấy là đem mưu đồ lược của bậc đế vương vãi. Duy đem việc thương yêu đạo Phật, đạo Lão là nơi xoàng xĩnh.

”
— Đại Việt sử ký toàn thư

Sử thần Lê Tung, người sáng tác bài xích Đại Việt thông giám tổng luận thì nhận xét:[31]

“

Lý Thái Tổ nhân Ngọa Triều thất đức, hiệp điềm chất lượng sét tấn công trở thành chữ, ứng mệnh trời, thuận lòng người, quá thời banh vận; đem đại phỏng khoan nhân, đem quy tế bào xa xôi rộng lớn, dời đô toan vạc, kính trời yêu thương dân, tô ruộng đem mệnh lệnh tha bổng, phú dịch đem cường độ. Bắc Nam thông hiếu, thiên hạ bình yên ổn. Song thánh học tập chẳng nghe, nho phong ko thịnh, tăng ni rung rinh nửa dân gian giảo, miếu chiền dựng chan chứa thiên hạ, ko cần là đạo sáng sủa nghiệp truyền loại vậy.

”
— Lê Tung

Khâm toan Việt sử Thông giám cương mục nhận định:

“

Nhà Lý được nước, cũng ko cần chính đạo mang đến lắm, tuy nhiên đương buổi Lê Ngọa Triều, lòng người rời khỏi tan, sinh dân vô ngôi nhà, ko về với Công Uẩn còn biết theo đòi ai?

”
— Khâm toan Việt sử Thông giám cương mục[32]

Lời của sử thần chép vô sách Việt sử chi phí án:

“

Vua Lý Thái Tổ phát triển nhờ cửa ngõ Phật, Khánh Vân nuôi rộng lớn, Vạn Hạnh giáo dục, thuyết nhân trái khoáy in sâu ở trong trái tim, vì vậy Lúc mới nhất loài kiến quốc, đang được phát minh nhiều miếu, cung cấp năng lượng điện phỏng tăng bọn chúng, ham muốn đem cả trái đất vô nước Phật, bất luận hiền hậu ngu ham muốn mang đến qui Phật, cho tới đời sau Nhà Lý mới nhất khởi đăng quang miếu cao sát mây, lập nên cột miếu bằng đá điêu khắc cao vót, lấy sự thờ Phật thao tác làm việc thông thường cần đem của một nước (lập rộng lớn 300 ngôi miếu, đúc trái khoáy chuông nặng nề cho tới một vạn nhị ngàn cân nặng đồng). Khi khánh trở thành miếu thì banh hội, xá những tội nhân; một ngôi nhà sư tự động thiêu nhưng mà cũng tạ ơn Phật, bụt đâm chồi ở miếu Pháp Vân nhưng mà lập nên miếu tự động bịp bợm bản thân và bịp bợm cho tới người không giống, xấp xỉ như điên như dở người, tạo cho thuật ảo ảnh của sư Đại Điên dám hoành hành ở vô cung vua, cùn bầu của Nguyễn Bông đầu bầu thực hiện con cái quá tự động của nước; cho tới nỗi vua Huệ Tôn quăng quật nước mang đến đàn bà nhỏ nhưng mà xuống tóc đầu Phật; vì như thế ngôi nhà sư nhưng mà hưng quốc, lại vì như thế ngôi nhà sư nhưng mà thoát nước, Phật cũng ko rước chén nước công đức nhưng mà phỏng mang đến vua cùng nước được, hợp lý bên trên vì như thế vua Thái Tổ, vì vậy cho tới nỗi thế?

”
— Việt sử chi phí án[33]

Theo K.W Taylor:

“

Lý Công Uẩn, một người được hứng đầu bởi những quyền năng tu viện rõ nét đang được tương khắc trung tâm văn hóa truyền thống và hành chính thượng cổ bên trên đồng bởi sông Hồng, phất lên kể từ Hoa Lư và trở nên vị lãnh đạo thị vệ hoàng cung và, vô năm 1009, sau sự kể từ trần của những người nối tiếp ngôi cũng chính là đàn ông thất nhân tâm của Lê Hoàn, và được lập thực hiện vua với việc ưng ý của quý khách. Lý Công Uẩn (được lưu giữ cho tới sau khoản thời gian thất lạc với miếu hiệu Lý Thái Tổ) đang được kể từ quăng quật Hoa Lư và đặt điều kinh thành của ông bên trên trung tâm hành chủ yếu cũ kể từ thời thuộc về ngôi nhà Đường (Hà Nội ngày nay), đặt điều lại thương hiệu là Thăng Long.

”
— K. W. Taylor

Các công trình xây dựng nối sát với thương hiệu tuổi tác của Lý Thái Tổ/Lý Công Uẩn[sửa | sửa mã nguồn]

Lý Thái Tổ và những vị vua ngôi nhà Lý được thờ ở thông thường Đô, phường Đình Bảng, thị xã Từ Sơn, tỉnh Tỉnh Bắc Ninh, điểm đấy là quê nhà ở trong phòng Lý. Gần thông thường Đô là lăng tẩm những nhà vua ngôi nhà Lý ở rải rác rưởi bên trên địa phận phường Đình Bảng.

Có một ngôi thông thường thờ riêng rẽ vua Lý Thái Tổ, vợ vua Lê Thị Phất Ngân và Lý Thái Tông được xây cất bởi thủ đô hà nội kết phù hợp với Tỉnh Ninh Bình là Đền Vua Lý Thái Tổ bên trên Khu di tích lịch sử Cố đô Hoa Lư. Tại chống động Hoa Lư – quê nhà của Thái hậu Dương Vân Nga và cũng chính là địa thế căn cứ ban sơ của Đinh Sở Lĩnh đem những di tích lịch sử đình Ngọc Nhị, đình Viến thờ vua Đinh và Thái hậu cũng đều có bài xích vị phối thờ Hoàng hậu Lê Thị Phất Ngân và Lý Thái Tổ với giai thoại nhị người từng về viếng thăm điểm này.

Nhiều khu vực lấy thương hiệu ông đặt điều cho những mặt phố và ngôi trường học tập như: lối Lý Thái Tổ ở những trở thành phố: Tỉnh Bắc Ninh, thủ đô hà nội, Huế, Tỉnh Ninh Bình, Tỉnh Thái Bình, Vĩnh Yên, TP Đà Nẵng, Long Xuyên, Thành phố Sài Gòn,... hoặc lối Lý Công Uẩn ở những trở thành phố: Tỉnh Lào Cai, Cao Lãnh, Mỹ Tho, Móng Cái,...

Xem thêm: đệ nhất mỹ nhân

Hà Nội và Tỉnh Bắc Ninh là 2 tượng đài và được xây cất nhằm tưởng niệm cho tới ông.

Năm 2004, một tượng đài Lý Thái Tổ được xây cất bên trên trục đ­ường Đinh Tiên Hoàng nằm trong chống rừng hoa Chí Linh, Hồ Hoàn Kiếm, thủ đô hà nội theo đòi kiểu mẫu ở trong phòng chạm trổ Vi Thị Hoa, bằng đồng đúc (nặng 14T, cao 3,3 m) nằm trong dạng công trình xây dựng xin chào kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – thủ đô hà nội.[34] Bà Vi Thị Hoa cho thấy thêm là ko tài giỏi liệu vật thể nào là về khuôn mặt mũi, âu phục của Lý Thái Tổ và nói: "Chúng tôi sáng sủa tác mang tính chất ước lệ".

Tháng 8 năm 2011, cái tàu hộ vệ có tên lửa lớp Gepard 3.9 (Project 11661E) loại nhị của Hải quân Nhân dân nước Việt Nam – HQ012 – được mệnh danh Lý Thái Tổ.

Trong văn hoá đại chúng[sửa | sửa mã nguồn]

Năm Tác phẩm Diễn viên
2010 Khát vọng Thăng Long Quách Ngọc Ngoan
Về khu đất Thăng Long Lý Hùng
Huyền sử thiên đô Công Dũng
2011 Lý Công Uẩn: Đường cho tới trở thành Thăng Long Phạm Tiến Lộc
Lưu Tiến Đạt

Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]

Wikimedia Commons nhận thêm hình hình họa và phương tiện đi lại truyền đạt về Lý Thái Tổ.
  • Khâm toan Việt sử Thông giám Cương mục Chính biên Quyển loại I Lưu trữ 2009-03-31 bên trên Wayback Machine
  • ĐVSKTT quyển II - Kỷ Nhà Lý
  • Việt Nam sử lược, Chương IV: Nhà Lý (1010 - 1225) Lưu trữ 2009-07-18 bên trên Wayback Machine, người sáng tác Trần Trọng Kim.
  • Đại Việt Sử ký Toàn thư, Kỷ ngôi nhà Lý
  • Đại Việt sử lược, quyển nhị: vua Thái Tổ[liên kết hỏng]
  • Ngô Thì Sĩ (2011), Đại Việt sử ký chi phí biên, Nhà Xuất phiên bản Văn hóa tin tức.
  • Đất nước nước Việt Nam qua quýt những đời, Đào Duy Anh, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, năm nhâm thìn.
  • Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991.
  • Lịch triều hiến chương loại chí, luyện 1, luyện 2, Nhà Xuất phiên bản Giáo dục đào tạo, 2012.
  • Việt Nam sử lược, Trần Trọng Kim, Sở Giáo dục đào tạo Trung tâm Học liệu xuất phiên bản.

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

  1. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Kỷ Nhà Lê. Ngọa Triều Hoàng Đế.
  2. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất phiên bản Khoa học tập Xã hội thủ đô hà nội, 1992, Kỷ ngôi nhà Lý.
  3. ^ NGỌC PHẢ CÁC VUA TRIỀU LÊ, Trần tì Chí, đăng bên trên Báo Hán Nôm của VIỆN NGHIÊN CỨU HÁN NÔM - VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM, năm 2010.
  4. ^ Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất phiên bản Khoa học tập xã hội, 1993, Kỷ Nhà Lê.
  5. ^ An Nam chí lược: Năm Đại Trung Tường Phù loại 3, Chí Trung (tức Long Đĩnh) thất lạc, con cái còn nhỏ, em là Minh Đề, Minh Sưởng giành giật ngôi. Công Uẩn xua và giết thịt cút, tự động lĩnh việc Giao Châu, xưng là An Nam Tĩnh Hải quân quyền Lưu hậu.
  6. ^ Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991, Khai Minh Vương.
  7. ^ Ngô Thì Sĩ, sách đang được dẫn, tr. 223.
  8. ^ K. W. Taylor, Looking Behind The Vietnamese Annals, Lý Phật Mã (1028-54) and Lý Nhật Tôn (1054-72) In The Việt Sử Lược and The Toàn Thư, The Vietnam Forum, A Review of Vietnamese Culture and Society, Yale Center For international and Area Studies, no. 7, Winter-Spring 1986, những trang 47-68.
  9. ^ Đất nước nước Việt Nam qua quýt những đời, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, năm nhâm thìn, trang 141.
  10. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, 1993, trang 99.
  11. ^ Đất nước nước Việt Nam qua quýt những đời, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, trang 141.
  12. ^ Lịch triều hiến chương loại chí, luyện 1, Nhà Xuất phiên bản Giáo dục đào tạo, 2012, trang 528.
  13. ^ Đất nước nước Việt Nam qua quýt những đời, Nhà Xuất phiên bản Hồng Đức, trang 145.
  14. ^ Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991, Thái Tổ vua, trang 43.
  15. ^ Việt sử chi phí án, Kỷ Nhà Lý, Thái Tổ vua, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991.
  16. ^ Đại Việt sử ký toàn thư.
  17. ^ a b c d e Đại Việt sử ký toàn thư, Nhà Xuất phiên bản Khoa học tập Xã hội thủ đô hà nội, 1993, Kỷ Nhà Lý, Thái Tổ vua.
  18. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, 1993, trang 83.
  19. ^ Khâm toan Việt sử Thông giám Cương mục, 1998, trang 112.
  20. ^ Đại Việt sử lược, Quyển nhị: Vua Thái Tổ, trang 38.
  21. ^ Đại Việt sử lược: Quyển nhị: Vua Thái Tổ[liên kết hỏng]
  22. ^ ĐVSKTT: Mùa thu, mon 7, 1010, xuống chiếu trị chi phí kho 2 vạn quan liêu, mướn công nhân thực hiện miếu ở phủ Thiên Đức, toàn bộ tám sở, đều dựng bia ghi công.
  23. ^ Lê Tắc, An Nam chí lược, 1961, trang 101.
  24. ^ Khâm toan Việt sử Thông giám Cương mục, 1998, trang 111.
  25. ^ a b “Việt Nam sử lược, Chương IV: Nhà Lý (1010 - 1225)”. Bản gốc tàng trữ ngày 18 mon 7 năm 2009. Truy cập ngày 2 mon 3 năm 2010.
  26. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, 1993, trang 86.
  27. ^ ĐVSKTT ghi: Soát lại việc Lý Công Uẩn phong tước đoạt ghi bên trên trên đây, ngờ Toàn thư chép sót về người được phong là Dực Thánh vương vãi. Đại Việt sử lược (q.2, tờ 2b) ghi vua phong "cho anh thực hiện Vũ Uy vơng, phong mang đến em thực hiện Dực Thánh vương". Cương mục (CB2, 8a) ko thấy dẫn Đại Việt sử lược, tuy nhiên dẫn Nam Thiên trung nghĩa lục (của Phạm Phi Kiến) trình bày Dực Thánh Vương là con cái loại của Lý Thái Tổ. Phối thích hợp cả Toàn thư ghi bên trên đấy là Đại Việt sử lược, ngờ Cương mục chú sai lầm.
  28. ^ Lý Thái Tổ đem đến… 9 bà Hoàng hậu Lưu trữ 2011-06-11 bên trên Wayback Machine, PV - Báo Phụ nữ giới, ngày 06/06/2011.
  29. ^ Bí ẩn người phu nhân được Lý Công Uẩn đối đãi quánh biệt
  30. ^ Đại Việt Sử ký Toàn thư, Bản kỷ, Kỷ ngôi nhà Lê, Đại Hành Hoàng đế
  31. ^ Lê Tung. Việt giám thông khảo tổng luận. Hội Báo tồn di tích chữ Nôm. tr. 10b-11a.
  32. ^ Khâm toan Việt sử Thông giám Cương mục, Chính biên, quyển II
  33. ^ Việt sử chi phí án, Nhà Xuất phiên bản Văn Sử, 1991, Kỷ Nhà Lý, Thái Tổ vua.
  34. ^ Khó khởi công xây cất tượng đài Lý Thái Tổ vô cơ hội 10/10

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

  • Lý Thái Tổ bên trên Từ điển bách khoa Việt Nam
  • Ly Thai To (Vietnamese emperor) bên trên Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
  • Lễ thắp hương Vua Lý Thái Tổ vô tối kí thác quá Việt Chiến, báo Thanh Niên 12:17 AM - 06/02/2010 lưu 7/2/2010
  • Khởi công xây cất tượng đài Lý Thái Tổ Việt Anh. Vnexpress. 17/8/2004 | 09:08 GMT+7